In 1063 wordt Heemskerk, gelegen op de strandwal waarop ook Beverwijk, Uitgeest en Akersloot tot ontwikkeling zijn gekomen, voor het eerst genoemd als Hemezenkyricha. Archeologen hebben evenwel overtuigend aangetoond dat Heemskerk en omgeving al in de ijzertijd (600 voor Chr.-500 na Chr.) min of meer onafgebroken bewoond zijn.
Kyricha betekent kerk, maar naar de betekenis van Hemezen moeten wij gissen. In de 11de en 12de eeuw bezaten de graven van Holland in Heemskerk en omgeving veel grootgrondbezit. Heemskerk is ontstaan op een van de strandwallen die werden gevormd door opstuivend zand bij een terugtrekkende Noordzee ca. 3.000 jaar voor het begin van onze jaartelling.
De vorm van de wal is nog herkenbaar door de straten die thans nog er langs lopen: de Kerkweg aan de westzijde en de Oosterweg aan de oostkant. De twee wegen komen aan de noordzijde samen aan de huidige Rijksstraatweg terwijl de zuidelijke punt van de strandwal zich bevindt op de plaats waar de Dorpskerk werd gebouwd. Over de Rijksstraatweg kan nog worden verteld dat deze onderdeel is van de voormalige Heerenweg of ’s-Gravenweg, een middeleeuwse route die de graven van Holland gebruikten om hun bezittingen te bezoeken. Deze route liep oorspronkelijk van Dordrecht (de hoofdresidentie van de graaf van Holland) tot aan Camperduin, de grens van zijn gebied.
De eerste sporen van bewoning in Heemskerk dateren van enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling. Bij opgravingen aan de Jan Ligthartstraat werden in 2004 voetsporen en waterputten gevonden. In de omgeving zijn sporen van bewoning aangetroffen die dateren van 600 tot 300 jaar voor onze jaartelling. Verder zijn sporen en aardewerk aangetroffen uit zowel de Merovingische als de Karolingische periode (vroege Middeleeuwen). De naam Heemskerk komt in verbasterde vorm voor de eerste keer voor in een oorkonde uit 1063, de zogenaamde akte van Echternach. Heemskerk wordt dan geschreven als Hemezenkiryca.
In de loop van de eeuwen is daar de naam Heemskerk uit ontstaan. Het jaartal van die akte was het uitgangspunt om in 2013 het 950-jarig bestaan te vieren hoewel het er inmiddels naar uitziet dat van een nog iets ouder jaartal zou moeten worden uitgegaan. De ligging op de scheiding tussen Friesland en Holland maakte de omgeving strategisch belangrijk. Diverse oorlogen en opstanden drukten hun stempel op de ontwikkeling en het ontstaan van kastelen en andere monumenten. Van de ooit bestaande 6 kastelen zijn er twee nog bewaard gebleven (Assumburg en Marquette) en is de grond waarop een derde heeft gestaan (Oudt Haerlem) uitgeroepen tot archeologisch monument.
Alle kastelen en ook de andere monumenten komen in deze website aan de orde. Zo ook de ezel van bovenstaand plaatje of in ieder geval mogelijke ontstaansoorzaken van de bijnaam “Ezels” die de Heemskerkers sinds jaar en dag genieten. Na de tijd van ridders en edelen is Heemskerk als een klein rustig dorp aan de voet van de duinen achtergebleven. De bewoners, die hoofdzakelijk een bestaan vonden in de land- en tuinbouw en in de veehouderij, maakten goede maar ook veel zeer slechte tijden door.
In de jaren dertig van de vorige eeuw waren de bronnen van inkomsten van verarmde tuinders en neringdoenden door de crisis zo teruggelopen dat werd geprobeerd toeristen te trekken om verbetering te bereiken. Heemskerk is de laatste 35 jaar uitgegroeid tot een bloeiende gemeente met ruim 39.000 inwoners. Ondanks de snelle ontwikkelingen is het een hechte gemeenschap gebleven. Dat lees je bij voorbeeld af aan het bovengemiddelde aantal vrijwilligers in verenigingen en buurten.
Heemskerk behield het agrarisch karakter totdat de gemeente omstreeks 1960 een rol ging spelen bij de industriële ontwikkeling van de IJmond: Hoogovens (tegenwoordig Tata Steel), Cemij, MEKOG, Stork-Werkspoor. Er is nog veel van terug te vinden in het unieke tuinbouwgebied aan de duinkant van de Rijksstraatweg, de gronden ten zuidwesten van deze straatweg, die voor een belangrijk deel agrarisch gebied zijn gebleven. In de weidegebieden richting Uitgeest en Zaanstad zijn sinds na 1965 nieuwe woonwijken gerealiseerd waardoor het aantal inwoners kon oplopen van circa 6.000 in de jaren vijftig tot 39.000 in 2013.
Bron: Historische Kring Heemskerk